“Şahmat” Kelimesinin Anlamı Üzerine Bazı Düşünceler
Yunis Halilov
Türkiye Türkçesine Çeviren: Akhenaton
Şu anda Azerice, Rusça ve diğer dillerde kullanılan “şahmat” [1]
kelimesi, çoğu kaynakta Farsça “şah” (شاه) kelimesi ile Arapça “memat” (ممات / ölüm) kelimesinin birleşimi olarak yorumlanmaktadır. Türk yazarlardan satranç
hocası Dimes Hak Alerli, “Satranç Psikolojisi” adlı kitabında “şahmat”
kelimesinin böyle bir açıklamasının yanlış olduğunu yazıyor:
- Oyunun kurallarına göre, şahı öldürmek (tahtadan almak) kesinlikle
yasaktır ve sadece şahı yakalayıp çaresiz bırakmak mümkündür.
- “Memat” kelimesi farklı, “mat” kelimesi farklıdır. Türk coğrafyasında
“mat” kelimesi, satrançla ilgili bir kelime olarak herhangi bir dilde
bulunmamakla birlikte eski çağlardan beri kullanılmaktadır.
Daha ayrıntılı olarak açıklayalım. “Şah” ya da “şeh”, Farsçaya Sanskritçe
“yönetici” anlamına gelen “ksah” kelimesinden geçmiştir. Şah’ın eşine “şahbanu”,
oğluna ise “şahzade” (Türkçede “şehzade”, Azerice ise “şahzadə” - Yunis Halilov
notu) denir. Selçuklu’da hükümdarların adlarının yanında “şah” kelimesi, sıfat
olarak kullanılmıştır: Melik Şah, Tuğrul Şah, Süleyman Şah gibi. Daha sonra Türk
coğrafyasında Babur Şah, Nadir Şah, Şah İsmail Hatayi gibi hükümdarların
varlığını gözlemledik. “Şah” kelimesi hakkında yeterince kısa bilgi var; çünkü
bu noktada yanlış bir şey yoktur.
Asıl yanlış, “mat” kelimesinin zorunlu olarak Arapça ile ilişkili olduğunu ve
oyunun kurallarına tamamen aykırı olarak şahın ölümü olduğunu açıklamaktır.
Gerçekten öyle mi acaba? Hayır! “Mat” kelimesi, Türk klasik edebiyatında ve
halen Azerbaycan’da sürekli kullanılan ve “ölmek” değil; “çaresiz olmak”,
“şaşırmak”, “hayret etmek”, “şaşıp kalmak” anlamına gelen bir kelimedir.
Örnekler verelim... Doğu ve dünya tarihinin en büyük şairlerinden Muhammed
Fuzûlî, “Halımın heyranlığı mat eylədi ulduzları” mısrası ile şunu söylemek
istiyordu: “Yıldızlar durumumu görünce şaşkına döndü.” Ünlü Azerbaycanlı şair
Molla Penah Vâkıf, “Senin hüsnün mat eyledi feleği”, yani “Güzelliğin feleği
bile çaresiz bıraktı.” diyor. İbnü’r Râvendî ve Fursat-ı Hüseyin-i Şîrâzî gibi
ortaçağ alimleri de “mat” kelimesini bir satranç terimi olarak vurguladılar ve
“ölüm” yerine “çaresizlik” anlamında kullandılar... [2]
Şunu da belirtelim ki Azerbaycan dilinin açıklayıcı sözlüğünde “mat”
kelimesinin iki anlamı olduğu unutulmamalıdır.[3] Bunlardan ilki;
“hayret eden”, “şaşıran“. Örneğin Azerbaycanlı yazarların bu anlamı veren
eserlerinde şu alıntılara yer verilmektedir: “ben bu işe matım.” (mat etmek),
“yaşı on sekize yeni yetmiş. Güzelliğiyle bütün insanları mat etmiş” (Molla
Penah Vâkıf); “Fakirlere yüz binleri ihsan etti. Cömertliğiyl etüm şehri
merhametine mat etti.” (Cafer Cabbarlı); “mat kalmak” - “şaşırmak”, “hayret
etmek”, “şaşmak“.... “Bu işlere mat kalmışım.” (Ağca Hanım); “Koltuğun altına
baktı ve orada karaca kızı görmediği için şaşkına döndü.” (Süleyman Sani Ahundov);
“Parlamento üyeleri bu açıklamayı o kadar yüksek sesle alkışladılar ki
Caferkulu’nun kendisi bile mat kaldı.” (Gantamir). Mat koymak - şaşırtmak,
hayrete düşürmek.
Bu kelimenin sözlükteki ikinci anlamı şöyledir: Bir satranç oyununda:
“yenilgi”, “kaybetme“. “Mat etmek” - “yenmek”, “kazanmak”, “lider olmak”,
“rakibi mat etmek”. “Mat kalmak” - “kaybetmek”, “yenilmek“.
Aslında zaten satranç oyununda bir terim haline gelen bu kelimenin ikinci
anlamı olan “yenilgi”, “yenilme”, aslında sözlükte verilen ilk anlamın “mat”
olduğu sonucuna varabiliriz.
İlginç bir şekilde, Rusya’da oyuna “шахматы” (Telafuzu: Şakhmaty) denir. Bir Rus araştırmacı olan
Linder, birçok tartışılmaz kanıt sağlayan “Rusya’da Satranç” (Moskova, “Bilim”,
1975) adlı kitabında, Rusya’daki bu terimin Almanca “schach-matton” kelimesinden
kaynaklandığı iddiasını çürütmüştür.
Yunis Kalilov,
Hukukçu.
Dipnotlar
[1] “Şahmat” kelimesi, Türkçe “satranç”, İngilizce “chess”, Fransızca “échecs”,
Almanca “schach”, İtalyanca “scacchi”, İspanyolca “ajedrez”, Portekizce “khadrez”,
Macarca “sakk”, Bulgarca “shah”, Rusça “шахматы” olarak tercüme edilmiştir.
[2] Dimes Hak Alerli, “Satranç Psikolojisi”, İstanbul, Scala Yayıncılık, s.
219-220.
[3] https://azerdict.com/az/izahli-luget/mat
Bu sayfa hakkında yorum ekle:
